ایهام تناسب

ایهام در لغت به معنای در شک و گمان انداختن  است اما در اصطلاح علم بدیع ، آوردن واژه ای   است با حداقل دو معنی مناسب کلام.
یکی نزدیک به ذهن و دیگری دور از ذهن باشد و معمولاً مقصود شاعر معنی دور آن است و گاهی نیز هر دو معنی مورد نظر می باشد .
به عبارت دیگر ایهام آن است که واژه ای در سخن به کار رود که بتوان از آن دو معنی برداشت کرد .
در ایهام  واژه  یا ترکیب به گونه ای است که ذهن انسان بر سر دو راهی قرار می گیرد و به درستی نمی تواند در یک لحظه  یکی از دو معنی را انتخاب کند و این کار باعث تلاش ذهن می گردد و در نتیجه به شخص لذت  ادبی دست می دهد. پس زمانی شخص می تواند آرایه ایهام را تشخیص دهد که از  معانی مختلف واژه‌ها ، عبارت‌ها و ترکیب‌ها آگاهی داشته باشد.

در مورد ایهام باید به موارد زیر توجه کرد:
 
۱ _  ایهام نوعی بازی با ذهن است به گونه ای که ذهن را بر سر دوراهی قرار می دهد .
 ۲ _ انتخاب یکی از دو معنی ایهام در یک لحظه برای  ذهن دشوار است و این امر باعث لذت بیشتر خواننده می شود .
۳_  شرط شناخت ایهام در آن است که خواننده معانی مختلف یک واژه را بداند .
۴_در بیشتر موارد ایهام در یک واژه است و  گاهی آرایه  ایهام در یک عبارت یا ترکیب  است
۵_ایهام هم در شعر کاربرد دارد و هم در نثر
۶_در اشعار سعدی و حافظ  ایهام فراوان دیده می شود
۷_در آثار شاعران و نویسندگان معاصر هم ایهام کاربرد دارد

گفتیم ایهام ممکن است در  ترکیب ، عبارت و واژه  بیاید مانند :

صائب  ، مدد خلق نمودیم به همت
در ظاهر  اگر مالک دینار نگشتیم

مالک دینار  دارای ایهام است
معانی مالک دینار:  
1_ دارای پول ومال  ثروتمند  
2_ نام شخص خاص
 
یا :
چون جام شفق موج زند خون به دل من
با این همه دور از تو مرا چهره زردی است.      
مهرداد اوستا
دور از تو  ایهام دارد  
معانی دور از تو.
1_ دوری و هجران
2_  دور از جان تو  

و همچنان‌که در بالا گفته شد بیشتر ایهام  در یک واژه  است .
مانند :

کیست حافظ تا ننوشد باده بی آواز رود
عاشق مسکین چرا چندین تحمل بایدش

واژه  رود  ایهام دارد
 معانی رود:
1_  رودخانه و جوی بزرگ
2_ یکی از سازهای معروف  در قدیم

ایهام تناسب :

به کار گیری واژه ای با حداقل دو معنی که یک معنی آن مورد نظر شاعر و پذیرفتنی است و معنی دیگر با کلمه یا کلماتی از بیت یا عبارت تناسب دارد .به عبادت بهتر ایهام  تناسب آن است که واژه ای دو معنایی در سخن به کار رود اما تنها یک معنی آن  مورد نظر باشد و معنی دیگرش با واژه های سخن تناسب داشته باشند مانند  بیت زیر :
هندو به پیش خال تو باشد به چاکری
مهر رخ تو راست مه و زهره مشتری

در مصراع دوم واژه  مشتری به معنی خریدار است  و معنی دیگرش سیاره مشتری است و تنها  با واژه های زهره، مه و مهر (خورشید) تناسب دارد
درمعنی این  مصراع فقط معنی خریدار را می توانیم جایگزین کنیم .  
ماه و زهره خریدار مهر تو هستند

نکته : ایهام تناسب مجموعه ای از ایهام و مراعات نظیر است .

مانند : چـون شبنم افتـاده بـدم پیش آفتاب
مهرم به جان رسید و به عیوق بر شدم

 واژه ی « مهر » ایهام تناسب دارد ، چون معنی مورد نظر شاعر عشق و محبت است اما غیر از این معنی واژه ی « مهر » به معنی خورشید است که در این صورت با واژه های « عیوق و آفتاب » تناسب دارد