ایهام تناسب

‍ تفاوت ایهام با ایهام تناسب در این است که در ایهام گاه هر دو معنی پذیرفتنی است ولی در ایهام تناسب تنها یک معنی به کار می‌آید و معنی دوم با واژه یا واژه‌های دیگر یک مراعات‌نظیر است.

به عبارت دیگر ایهام تناسب آوردن واژه‌ای است با حداقل دو معنی که یک معنی آن، مورد نظر و پذیرفته است و معنی دیگر نیز با بعضی از اجزای کلام تناسب دارد.
واژه‌ای که ایهام تناسب می‌سازد حداقل یک معنی آن با بعضی دیگر از اجزای سخن مراعات‌نظیر می‌سازد.

چنان سایه گسترده بر عالمی
که زالی نیندیشد از رستمی
سعدی

در مثال بالا زال و رستم در مصرع دوم ذهن را به سوی این معنی می‌برد که منظور از زال در این مصرع، نام پدر رستم است در حالی که این معنی درست نیست. زال در این جا به معنی پیرزن سفید موی است.
تکاپوی ذهن در مورد واژه‌ی زال که با دو معنی به کار رفته است، ایهام تناسب را می‌سازد؛ که یکی از آن دو معنی پذیرفتنی، و دیگری با بعضی از اجزاء کلام تناسب دارد؛ و یک مراعات‌نظیر می‌سازد. یعنی معنی زال پدر رستم، با رستم مراعات‌نظیر می‌سازد و زال به معنی پیرزن سفید موی که ذهن با تلاش به آن می‌رسد ایهام تناسب می‌سازد.

در بیت زیر ماه استعاره از معشوق است و با همین معنی است که بیت را معنی می‌کنیم. اما اگر معنی دیگر ماه یعنی سی روز را در نظر بگیریم با هفته و سال، مراعات‌نظیر می‌سازد.‌⇩

ماهم این هفته برون رفت و به چشمم سالی است
حال هجران تو چه دانی که چه مشکل حالی است
حافظ

یا در بیت زیر از حافظ :

مدامم مست می‌دارد نسیم جعد گیسویت
خرابم می کند هر دم فریب پشم جادویت
 
واژه  مدام ایهام دارد و   دو معنی دارد  
1 _ همیشه و دائم  
2_شراب   
مدام در معنی دومی  با واژه مست می‌دارد  تناسب دارد

نکاتی که در ایهام تناسب باید به آن‌ها توجه نمود:

۱_ این‌که کدام معنی در شعر نقش اصلی دارد بسته به آن است که کلمه در آن معنی با کلمات بیشتری رابطه و تناسب داشته باشد.

۲_ ایهام تناسب با درگیر ساختن ذهن خواننده بر سر انتخاب یک معنی، لذت ادبی ایجاد می‌کند.

۳_ ایهام تناسب در شعر سعدی و حافظ  بسیار  دیده می‌شود برای نمونه در این شعر سعدی:

همچو چنگم سر تسلیم و ارادت در پیش
تو به هر ضرب که خواهی بزن و بنوازم
سعدی

واژه  ضرب در این بیت هم به معنای ضربه زدن است و هم به معنای آلت موسیقی است که با واژه‌های چنگ و نواختن در بیت مراعات‌نظیر است.پس ایهام تناسب است.

یا در شعر حافظ:

در کنج دماغم مطلب جای نصیحت
کاین گوشه پر از زمزمه‌ی چنگ و رباب است.

در این بیت واژه گوشه، دارای دو معنی است
1_  در معنای کنج و زاویه
 2_   اصطلاحی است در موسیقی
که معنی دوم  در اینجا با  چنگ و رباب  تناسب دارند.

یا این بیت از مولوی :

دل چه خورده‌ست عجب دوش که من مخمورم
یا نمکدان که دیده‌ست که من در شورم

واژه شور در بیت فوق دو معنای دارد
1_  شور و حال  
2 _ نوعی مزه
 که  این واژه در معنای دومش  با نمکدان تناسب دارد.

ایهام و ایهام  تناسب در نثر هم کاربرد دارد .

مانند :

یک روز خسرو در " شهناز "شوری به پا کرد .
واژه   شور ایهام دارد و با شهناز که  یکی از اهنگ‌های موسیقی ایرانی است تناسب دارد.

یا :

همه حرف های زائد را از صفحه جراید و تلویزیون پاک بشوید و ببرد بریزد به داخل کیسه کتاب های مربوط به گرامر و دستور زبان فارسی ؛مبحث حروف اضافه  .

مبحث حروف اضافه  ایهام دارد
1_ حروف زائد و بی ربط
2_ حروف اضافه  در دستور

یا :

به گفته حبیب بن مظاهر  همه تالیان قرآن و سحر کوشان در عبادت بودند
واژه   تالیان  ایهام دارد
1_ تلاوت کنندگان
2_ پیروان

ایهام و ایهام تناسب در آثار شاعران معاصر هم یافت می شود .

در خوان هشتم مهدی اخوان ثالث:

قهوه خانه گرم و روشن ، مرد نقال آتشین پیغام     راستی کانون  گرمی بود ...

گرم  در کانون گرمی.  ایهام  دارد
1_با حرارت  
2_ صمیمی

یا :

خیس خون داغ  سهراب و سیاوش ها
داغ  ایهام دارد  
1_ گرم
2_نشان درد و رنج

یا :

شعر سید حسن حسینی:
 
پیمان برادری ات / با جبل نور / چون آیه های جهاد / محکم ...

واژه محکم ایهام  دارد
1_ محکم و سخت
2_ نوعی از آیات قرآنی