حسن_تعلیل

می‌دانیم  هر کاری که در جهان واقع روی می‌دهد علتی دارد.
هر گاه شاعر علت واقعی امور را کنار بگذارد و برای کاری علتی تخیلی ،غیر واقعی ،ادعایی و ادبی ذکر کند که باظرافت و لطافت همراه شود و مخاطب را اقناع کند به ان «حسن تعلیل» گویند.
حسن به معنای زیبایی و تعلیل علت آوریست.
حسن تعلیل گاه در یک مصراع یا یک بیت و یا حتی در دوبیت می‌آید و در نثر نیز  کاربرد دارد و هنر آن زیبا یا زشت نمودن چیزی است.
با وجود این که حسن تعلیل تخیلی است نه واقعی و علمی و عقلی اما مخاطب آن را از علت اصلی دلپذیرتر می‌یابد و راز زیبایی آن نیز در همین نکته است.
 این آرایه در شعر و نثر کاربرد دارد و از آرایه های معنوی به حساب می اید.

☘️
✔️نمونه‌هایی در شعر و نثر:

باران همه بر جای عرق می چکد از ابر
پیداست که از روی لطیف توحیا کرد «سنایی»،

بگفت اې هوادار مسکين من
برفت انگبین یار شیرین من،
چو شیرینی از من به‌در می‌رود
چو فرهادم آتش به سر می‌رود (سعدی)
 
 چو سرو از راستی بر زد علم را
ندید اندر جهان تاراج غم را.
( نظامی)
از حکیمی پرسیدند:چرا استماع تو از نطق زیادت است؟
گفت: زیرا که مرا دو گوش داده‌اند ویک زبان
این که انسان دوگوش دارد ویک زبان دلیل واقعی برای «کمتر گفتن وبیشتر گوش دادن» نیست.

از صوفی پر سیدند : هنگام غروب، خورشید چرا زرد روی است ؟
گفت: ازبیم جدایی.
صوفی برای زردی خورشید به هنگام غروب دلیل می‌آورد .
او خورشید را به کسی مانند کرده که از ترس جدایی از یاران خویش زرد روی است


✔️راه‌های تشخیص و راه‌یابی به حسن تعلیل:

حسن تعلیل گونه‌ای پرسش و پاسخ است. گاه جنبه ی بیرونی و گاه درونی دارد گاه در آن پرسش مستقیم همراه با علامت سوال مطرح می شود اما مواقعی هم خود می توانیم آن را سوالی کنیم.
این آرایه بیش از آرایه‌های دیگر نیازمند معنا کردن است زیرا بدون معنا کردن; تشخیص ،تجزیه وتحلیل علت ادبی و منطقی دشوار می‌شود.

گویند روی سرخ تو سعدی که زرد کرد
اکسیر عشق بر مسم افتاد و زر شدم
که پرسش وپاسخ مستقیم در بیت دیده می شود دلیل زرد روی بودن سعدی عاشق شدن یا همان زر شدن است.

گاه ابتدا نشانه‌ی« زیرا » و سپس «چرا »می‌آید وگاه هردو نشانه در یک مصراع وجود دارد.

 جایگزین کردن چرا و زیرا:

می توان در قسمتی از شعر که خود تشخیص می دهیم «چرا» ودر قسمت دیگر «زیرا» یا به «خاطر این‌که» را قرار داد.

( چرا) هزار پیرهن از شوق می‌کند پاره
( زیرا) به گوش غنچه چو بانگ هزار می‌آید

پدیده : شکوفایی گل
(پیرهن دریدن گل)
علت:شنیدن صدای هزار(=بلبل)

چنان‌چه در شعر کلماتی نظیر:
از آن/ زان   داشتیم با «چرا » معادل سازی کنیم  زیرا چرا همان پدیده‌ی طبیعی است.

واگر که /تا  در معنی زیرا داشتیم  با «زیرا »معادل سازی کنیم که همان علت شاعرانه‌ی حسن تعلیل است.

از آن / زان رو   با   چرا  
پدیده طبیعی

که / تا در معنی« زیرا» با « زیرا »
علت ادبی

مثال:

(زیرا) دلم خانه ی مهر یارست و بس
(چرا)  از آن می‌نگنجد در آن کین کس)

(با حذف ازآن )

به علت این‌که عاشق هستم دلم جای کینه نیست.

  (چرا) پر از لاله سیراب بود دامن کوه
(زیرا) خون دل فرهاد است

پدیده لاله
علت شکوفایی: ریخته شدن خون دل فرهادست

( چرا) از  مه او مه شکافت
(زیرا) دیدن او بر نتافت
 
پدیده :شق القمر
علت: ناتوانی از دیدن رخ پیامبر

(زیرا) تا نه تاریک بود سایه انبوه درخت
(چرا) زیر هر برگ چراغی بنهد از گلنار